Economie Interview Sander Tordoir: 'Er hangt een angstsluier over de Duitse economie'

De ooit zo succesvolle Duitse economie is piepend en krakend tot stilstand gekomen. Maar er is hoop, zegt econoom Sander Tordoir. 'Het rapport van Mario Draghi over de Europese industrie is een buitenkans.'

Mogelijk massaontslag bij Volkswagen, een dreigende vijandige Italiaanse overname van de Commerzbank - de kwakkelende tweede bank van het land - en Chinese vergeldingsmaatregelen tegen Europese tariefmuren; de onheilstijdingen over de Duitse economie rijgen zich aaneen. Maar wat econoom Sander Tordoir pas écht zorgen baart, is het gebrek aan dynamiek.

'Er waren al niet zoveel mensen in Duitsland die een eigen bedrijf willen beginnen en dat aantal is de afgelopen jaren nog veel verder gedaald. Er zit dus geen nieuwe generatie ondernemers en bedrijven aan te komen. Dat is wel echt ernstig. Van de veertig bedrijven in de DAX, de Duitse AEX, hebben liefst 23 hun wortels in de 19de eeuw. Slechts twee zijn deze eeuw opgericht, dus innovatie is broodnodig. De vernieuwingskracht van de Duitse economie is enorm ingezakt na twintig jaar bezuinigingen op publieke investeringen zoals infrastructuur en onderwijs.'

'Verder lijken Duitsers weer meer te gaan sparen, terwijl ze al zo'n Sparfetish hebben. Er is een permanente stagnatie, dus het zou heel goed zijn voor de Duitse economie als ze al die honderden miljarden spaargeld zouden uitgeven door spullen en diensten te kopen - of te investeren. Maar dat doen ze niet. Er is geen vertrouwen. Er hangt een angstsluier over Duitsland. Een soort fatalisme, van: dit komt niet meer goed.'

Somber debat

Sander Tordoir (34) is hoofdeconoom van het Centre for European Reform (CER), een van oorsprong Britse denktank in Berlijn. Hij studeerde (politieke) economie in Amsterdam en de VS en werkte bij de Wereldbank in Washington en bij de Europese Centrale Bank. 'CER is ooit opgericht om het begrip tussen het Verenigd Koninkrijk en Europa te vergroten. Gezien de Brexit is die missie niet echt geslaagd', constateert Tordoir in een videogesprek droogjes vanuit Berlijn. 'Nu richt CER zich breder op de Europese en Duitse economie. Na mijn tijd bij instituten als de Wereldbank en ECB vond ik het wel interessant om de ontwikkelingen eens als adviseur van een denktank te bekijken.'

Tordoir mengde zich onlangs in het steeds somberder debat in Duitsland over de malaise door in de zakenkrant Handelsblatt te bepleiten dat de recente voorstellen van oud-ECB-president Mario Draghi voor de Europese economie omarmd moeten worden. 'Want Duitsland kan het niet alleen.' 

Veel mensen denken dat de Duitse economie in de problemen is gekomen door de pandemie en door de Russische inval in Oekraïne. Maar het verval is al eerder begonnen, zegt u, onder de in Nederland nog immer populaire Angela Merkel.

'Duitsland had in de jaren tien een ongelooflijk succesvol exportmodel, gebaseerd op loonmatiging en zuinige begrotingen om de kosten laag te houden, goedkoop Russisch gas en Amerikaanse bescherming van veilige handelsroutes. 

'Maar toen begon Donald Trump in 2018 een handelsoorlog tegen China, waardoor de Chinezen zich gingen verdedigen. Inmiddels zijn ze de grootste concurrenten van de Duitsers, in plaats van de grootste klanten. 'Daarnaast had je Dieselgate, het schandaal waarbij Duitse autofabrikanten knoeiden met laboratoriumresultaten om de uitstoot lager te laten lijken waarmee ze tegen de lamp liepen. Dat heeft de Duitse auto- industrie een grote klap gegeven omdat ze moesten afkicken van diesel.

'Dus de analyse is vaak dat de Duitse economie in problemen is gekomen door corona en de exploderende energieprijzen door de Russische inval in Oekraïne, maar dat is te kort door de bocht. Het ging eind jaren tien al mis. 

'De Duitse economie is nu ongeveer even groot als in 2019. Andere landen in de eurozone, inclusief Nederland, groeiden in die tijd wel. Dat is toch echt de blijvende schade van een totaal gebrek aan overheidsinvesteringen en hervormingen tijdens de zestienjarige ambtstermijn van Merkel. Er was in de succesjaren geregeld stevige kritiek op haar macht. Nu blijkt dat een economisch zwak Duitsland ook een groot probleem is voor Europa.'

De Duitse auto-industrie slaat nu alarm, maar volgens critici gebeurt dat vooral om onder de hogere Brusselse boetes uit te komen als de uitstootnormen niet worden gehaald. En het is nota bene Robert Habeck, een minister van de Groenen, die probeert die uitstootnormen te verlagen of vertragen.

'Het lijkt me inderdaad uiterst schadelijk om die normen nu te gaan aanpassen. Het zijn langetermijnnormen, waar de industrie zijn investeringen op kan baseren. Ook de Duitse auto- industrie wist al lang dat deze hogere boetes eraan zaten te komen. Dan moet je niet op een kwart van de wedstrijd de doelen gaan verzetten en teruggaan naar de wereld van gisteren. Maar goed, het is vooralsnog niet gelukt, want er is geen meerderheid voor.'

De huidige Duitse regering heeft ook nog te kampen met de opmars van de radicaal-rechtse AfD. In hoeverre hangt dat samen met de stagnerende economie?

'Economen moeten terughoudend zijn om politieke ontwikkelingen te duiden, dat is iets voor politicologen en sociologen. Maar mijn analyse zou zijn dat je soortgelijke ontwikkelingen ziet in de VS, Duitsland, Frankrijk en Nederland, hoewel de economische omstandigheden per land verschillen. Er is onderzoek gedaan dat anti- establishment-sentimenten worden aangewakkerd als er heel hard bezuinigd wordt op basis-overheidsvoorzieningen zoals uitkeringen, wonen of zorg. Dat weten we bijvoorbeeld uit onderzoek naar Brexit-stemmers in het Verenigd Koninkrijk. Daar moet je als politiek dus voor waken als je radicaalrechts geen ruimte wilt geven.

'Daarnaast weten we dat verregaande de-industrialisering ook grote politieke verschuivingen kan veroorzaken. Door de sterke opkomst van goedkope Chinese kleding en elektronica zijn begin deze eeuw in Amerika veel industriebanen verdwenen. Dat gebeurde niet toevallig in de swingstates waar het nu over gaat, zoals Pennsylvania, Michigan en North-Carolina.

'Dus ik zeg al langer: pas nou op met heel naïef zijn in de omgang met China, dat een totaal ander economisch model heeft en volledig gericht is op industrie, met veel staatssteun om de export uit te breiden en een gelijk speelveld te ondermijnen. Want als Europa onnodig industriebanen verliest - anders dan door zaken als robotisering, waar je niks aan kunt doen - heeft dat grote politieke gevolgen. Ook in Duitsland zijn er absoluut zorgen over het de-industrialisatiespook. Over de Duitse middenklasse die onder druk komt te staan doordat goedbetaalde banen verdwijnen.'

Wat betekenen de Duitse problemen voor Nederland? Als Duitsland niest zijn wij verkouden, zo wil het cliché.

'Vanwege de stagnatie in Duitsland adviseer ik Nederland al een tijdje de economische en politieke afhankelijkheid van Berlijn te verminderen. Dat is ook wel gebeurd, het aandeel van Duitsland in de Nederlandse economie is de afgelopen decennia teruggelopen van 30 naar 23 procent. Maar Rotterdam als doorvoerhaven, de chemie, de voedingsindustrie en toeleveranciers voor de auto-industrie, allemaal hebben ze last. Nederland blijft afhankelijk van de economische reus in het Oosten.'

Angst en stagnatie; het beeld voor Duitsland is zorgelijk. Maar er is mogelijk redding van buitenaf op komst, schreef u onlangs in Handelsblatt. Dit in de persoon van Mario Draghi, die een lijvig rapport publiceerde waarin hij pleit voor krachtig Europees industriebeleid met duidelijke keuzes, ge[nancierd met een gemeenschappelijk Europees fonds van 800 miljard euro. Draghi als reddende engel, is die gedachte al een beetje aan het landen in Duitsland?

'Duitsland is, net als Nederland overigens, allergisch voor geld dat via een gezamenlijk Europees fonds van de noordelijke lidstaten naar de zuidelijke landen gaat, die het niet zo nauw zouden nemen met de begrotingsregels. Dus eerst ging men in het rapport van Draghi als pavlovreactie met control-F op zoek naar de woorden 'gemeenschappelijke schulden'.

'Maar inmiddels begint de boodschap hier door te dringen dat Draghi een buitenkans is. Lage productiviteitsgroei, weinig bedrijfsdynamiek, hoge energieprijzen, te weinig digitalisering, te weinig op de toekomst gericht onderwijs, lage investeringen; Draghi's analyse van Europa is een-op-een de situatie in Duitsland.'

Hoe kan Draghi helpen?

'We voeren al industriepolitiek in Europa, maar het is een wirwar, iedereen doet maar wat. Soms laten we bedrijven of sectoren failliet gaan, soms niet. Soms proberen we de groene transitie te sturen, soms niet. Daarin moeten duidelijke strategische keuzes gemaakt worden, zegt Draghi. Kies in welke sectoren je goedkope Chinese import accepteert en welke sectoren je wilt behouden omdat ze veel werkgelegenheid verschaffen. Of omdat ze strategisch belangrijk zijn, zoals defensie en duurzaamheid. Dat zijn precies de keuzes die de Duitsers moeten maken en dat gaan ze nooit alleen redden, dat moet in Europees verband.'

Politici die gaan bepalen welke sectoren kansrijk zijn, dat klinkt als een recept voor ellende. Dan gaat het geld naar bestaande grote bedrijven, die de machtigste lobby hebben.

'Politici moeten inderdaad geen geld geven aan bedrijven die het niet nodig hebben en al veel marktmacht hebben. Maar industriepolitiek vindt nu ook plaats, volgens het Europees Milieu Agentschap geeft Europa bijvoorbeeld 50 miljard aan fossiele subsidies. Zijn die bedrijven de winnaars van morgen? Je kunt ook proberen de vraag naar groene producten nu al te stimuleren, door ze voor consumenten een betaalbaar alternatief te maken, met koopsubsidies voor elektrische auto's als bekendste voorbeeld. Dat beloont niet één bedrijf, maar alle bedrijven in zo'n sector.

'Volgens de Turks-Amerikaanse econoom Dani Rodrik moet de overheid kijken als een investeerder. Welke sectoren gaan het maken? Groene waterstof? Wind?

Dan ga je daarin investeren. En als je dat goed doet, bieden je winnaars compensatie voor investeringen in wat verliezers blijken te zijn. Dat hebben we in Europa al een keer goed gedaan, met Airbus. Dat was gecoördineerd industriebeleid van vier Europese landen, inclusief het VK. Er werken nu honderdduizenden Europeanen in de vliegtuigbouw, goed voor zo'n 100 miljard aan export per jaar. Ze moeten nu reorganiseren, maar Airbus is zo'n enorme winnaar die verliezers van gewaagde keuzes ruimschoots compenseert.

'Duitsland is na China de grootste groene exporteur ter wereld, dus het potentieel om ook zo'n winnaar te creëren is er zeker. Maar dan moet niet het fatalisme de overhand krijgen.'